0 अमीर खुसरो

  अब्दुल हसन यामिनोद्दिन खुसरो (१२५३-१३२५), उर्फ अमीर खुसरो जवळ जवळ ६०० वर्षा चा प्रदीर्घ काल लोपल्यावरही अजूनही समाजमनात अगदी ताजे आहेत, ते एक उत्तुंग अष्टपैलू व्यक्तिमत्व म्हणून. ख-या अर्थाने अष्टपैलू असलेले हे व्यक्तिमत्व सुफी संत होते, निजामोद्दीन औलिया चे मुरीद होते, पट्टीचे संगीतकार होते, सैनिक होते, भाषाविद होते, त्याकाळी भारतीय मुस्लीम-हिंदूं एकतेचे प्रतिनिधी होते, एव्हढेच नव्हे तर त्यांनी प्रत्येक क्षेत्रात आपली वेगळी छाप सोडली होती.

     त्यांच्या ७२ वर्षाच्या समृद्ध आयुष्यात ११ बादशहाना दिल्लीच्या तक्तावर विराजमान होताना तसेच पायउतार होताना पाहिले. ते एकूण ७ वेळा दरबारी कवी राहिले. पर्शिअन भाषेवर प्रभुत्व असलेला हा महाकवी, संस्कृत आणि उत्तरेच्या भाषा जाणत होता. एका सुफी संताचे शिष्य असल्यामुळे, त्यांचा हिंदू-मुसलमानाकडे बघण्याचा दृष्टीकोन उदार होता. ह्या दोन्ही समाजात समान असलेला दखनी, हिंदवी वा खडी बोलीच्या माध्यमातून एकत्र आणावयाचे होते. भारतात जन्मलेले खुसरो ह्यांना भारतीयत्वाचा अभिमान होता व राष्ट्रभक्तीचा झरा त्यांच्या धमन्यातून वाहात होता. तत्कालीन भारतीय संस्कृतीचे ते सच्चे पाईक होते.

      मुस्लीम संस्कृतीचे अभिन्न अंग असलेली ‘कव्वाली’ आणि ‘गझल’ काव्य प्रकार हि देशाला देलेली खुसरोंची देणगी आहे. संगीत क्षेत्रात आपल्या अलौकिक प्रतिभेच्या जोरावर भारतीय शास्त्रीय संगीताच्या दालनात एक नव्हे दोन नव्हे तर तब्बल ११ रागांची देणगी दिली. त्याच बरोबर पर्शिअन, अरेबिक आणि तुर्की संगीतातील खासियत भारतीय शास्त्रीय संगीतात आणली. खुसरो ‘तराना’ व ‘ख्याल’ हे गायन प्रकार रूढ केले आणि ‘सितार’ व ‘तबला’ वाड्याची भर टाकली.

      साहित्यिक म्हणून त्यांचे ९९ ग्रंथ लिहिल्याचे मानले जाते परंतु प्रत्यक्षात फक्त २२ ग्रंथ उपलब्ध आहेत. स्वत: कवी तसेच गायक असल्यामुळे काव्य-गायनात गेयता आणण्या साठी व संगीत सुश्त्राव्य करण्यासाठीही ह्या महामानवाचे नांव आदराने घेतले जाते. ह्या उत्तुंग कलाविष्काराने, भारतीय कला क्षेत्रात ते अजरामर झाले.

      खुसरो यांची समाधी हजरत निजामोद्दीन औलिया यांच्या समाधी जवळ आहे. 

 प्रकाश पटवर्धन