0 बुद्धिबळाचा इतिहास भाग 6

सहाव्या शतकात चतुरंग हा खेळ पर्शियात आला. येथे गोट्यांची नावे पर्शियन भाषेत
अथवा उच्चाराप्रमाणे ठेवली गेली. पर्शियन भाषेत, 'चतुरंग' चे 'झतरंग' असे
झाले. अरबी मध्ये 'शतरंज' , मलाई मध्ये 'झीतोर' तर मंगोल मध्ये 'शतर'
अशी नावे बदलली. पर्शियांस या खेळात जास्त बदल करू शकले नाहीत
कारण अरबांनी याच शतकात येथे हल्ले केले आणि आपले राज्य स्थापन केले.
पर्शिअन साहित्यात 'कार्नामक'  नामक ग्रंथात, पहलवी भाषेत, या खेळाची माहिती मिळते.
पर्शियात 'फिर्दीसी' नावाचा कवी क ९५५ - १०१० या काळात होऊन गेला. त्याने 'शाह्नामा'
हे महाकाव्य लिहिले. या महाकाव्यात या खेळाविषयी विस्तृत माहिती मिळते. याच महाकाव्यात एक दुसरी कथा बुद्धिबळ शोधाची दिलेली आहे.
एक राणी अत्यंत चिंतीत होती. तिची दोन सावत्र मुले, 'तल्हन्द' आणि 'गव्ह' यांच्यातील
 वैमनस्य हे तिच्या चिंतेचे कारण होते. दोघे सावत्र भाऊ असल्यामुळे सत्तेचा
खरा अधिकारी कोण यावरून त्याच्यात वैमनस्य निर्माण झालेले. एका युद्ध प्रसंगी राणीला
माहिती मिळते कि, तल्हन्द हा युद्धात मारला गेला. तिला गव्ह वर शंका येते.
शेवटी तिचा गैरसमज दूर करण्याच्या उद्देशाने तिच्या दरबारातील गुरु बुद्धिबळ पाटाची
निर्मिती करतात व त्यावरून राणीला दाखवतात कि युद्ध भूमीवर तल्हन्द हा कसा
युद्धाच्या थकव्यामुळे मेला न कि त्याच्या भावाच्या हाताने. हे स्पष्ट करीत असताना
 'shah mat ' (शाह मात ) या पर्सिअन शब्दाचा उपयोग केलेला आहे. या शब्दाचा अर्थ
' the king is dumbfounded or exhausted ' असा होतो. परंतु 'मात' या शब्दाचा अर्थ आपण
'राजाचा मृत्यू' ( The king is died ) असा घेतो. याच कथेतील या शब्दप्रयोगावरून
आपण 'शह आणि  मात' असा शब्दप्रयोग करू लागलो. पुढे हाच शब्द इंग्रजीत 'check mate'
म्हणून प्रचलित झाला. या पर्शिअन काळातील बुद्धिबळ सोंगट्या आज अस्तित्वात नाहीत
परंतु भारतीय आणि पर्शिअन लोकांची खेळतानाची चित्रे अशा अनेक पुस्तकांत तसेच महाकाव्यात
दिलेले आहेत. त्यावरून या खेळाचे कल्पना येते. 


दत्तात्रय पटवर्धन 

0 असे हे इंग्रजी शब्द , भाग ८

सध्या 'आप' पार्टी मध्ये घमासान चालू आहे. आरोप-प्रत्यारोपाच्या फैरी झडत आहेत. प्रशांत भूषण , योगेंद्र यादव यांनी अरविंद केजरीवाल यांच्यावर टीकेचा  भडीमार सुरु केला आहे. त्यामुळे आप पार्टीने प्रशांत भूषण  आणि योगेंद्र यादव यांना पार्टीतून निश्काशित केले. या वेळी प्रशांत भूषण म्हणाले, " AAP  actions remind of Stalinist purges."

आता "stalinist purge" म्हणजे काय? ते आपण पाहू. Purge म्हणजे to clear the unwanted, to remove or eliminate unwanted, म्हणजेच "आपल्याला नको असलेले बाजूला सारणे."
स्टालिन हा रशियातील एक हुकुमशाह. त्याला वाटत होते आपले एक छत्री राज्य रशियात असावे. म्हणून त्याने आपल्या विरोधकांचा बिमोड करण्यासाठी त्यांच्या वर  छल  तंत्राचा वापर सुरु केला. त्यांना लेबर क्यम्प मध्ये पाठवण्यात येत असे. त्याने २० मिलिअन लोकांना लेबर क्यम्प मध्ये पाठवले तेथील जुलूम असह्य झाल्यामुळे अर्धे मृत्युमुखी पडले. मिडिया वर कठोर निर्बंध लादण्यात आले. अशा अन्याया विरुद्धही कुणी कठोर पणे उभा राहिला तर त्याला सैबेरियात धाडण्यात येत असे. म्हणून प्रशांत भूषण व इतरांना जेव्हा आप पार्टीतून काढून टाकण्यात आले तेव्हा त्यांनी याची तुलना " stalinist purge " शी केली. ज्या प्रमाणे स्टालिन ने त्याला नको असलेल्यांना बळजबरीने दूर केले तसेच  केजरीवाल त्यांना नको असलेल्यांना दूर करीत आहेत.

मिड-डे च्या २३ एप्रिल, २०१५ च्या अंकात गौरव डुबे म्हणतात, "As Bollywood struggles to hit the bull's eye at the Box Office this year, American action thriller 'Furious 7' has grossed over Rs.100 crore in India." म्हणजेच, बॉलीवूड या वर्षी चांगला गल्ला मिळवण्यास झटत होते तेव्हा अमेरिकन थरार चित्रपट 'Furious 7' ने भारतात शंभर कोटीच्या वर विक्रमी कमाई  केली.

येथे Box Office म्हणजे 'an area in a theater where tickets are sold for movies, play etc. Income from ticket sales (as from a film) -- सिनेमागृहातील अशी जागा जिथे तिकीटाची विक्री होते किंवा अशा तिकीट विक्रीतून झालेली विक्रमी कमाई.

एखाद्या चित्रपटाबद्दल 'Box Office hit' असा शब्दप्रयोग सुद्धा केला जातो. याचे अर्थ त्या चित्रपटाने विक्रमी  कमाई केली.

त्याकाळी म्हणजेच अगदी शेक्सपिअर च्या काळात नाट्यगृहात प्रवेश करताना दरवाजावर तिकिटाचे पैसे एका पेटीत ( Box ) मध्ये टाकले जात असत. ती पेटी लहान असल्यामुळे लवकरच भरत असे. मग ती पेटी मागच्या ऑफिस मध्ये जाऊन रिकामी केली जात असे. पेटी लहान करण्याचे कारण म्हणजे जास्त पैसा पाहून चोरी करण्याचा मोह चोरांना किंवा दरोडेखोरांना होऊ नये. म्हणूनच मागच्या ऑफिस साठी 'Box office ' हा शब्द रुळला. व पुढे  तिकीट आली व तिकीट विक्री एका विशिष्ट ठिकाणी होऊ लागली व त्या ऑफिसला 'Box office' म्हणू लागले.


दत्तात्रय पटवर्धन

0 बुद्धिबळाचा इतिहास भाग 5.

आपण चतुरंग या खेळातील सोंगट्या बाबत पहिले. या सोंगट्या व त्याच्या चाली बद्द्ल आपण पाहू. संस्कृत
काळात या गोट्यांच्या चाली आणि त्यांचे बळ यात फारच अंतर आहे. त्यावेळेसच्या गोट्याचे बळ खूपच कमी होते. सोंगट्या जास्तीती जास्त एक किव्वा दोन घर चालत असत, तोही  एक हत्ती सोडला तर. आज हत्ती , वजीर (राणी), उंट यांचा लांब पल्ल्याचा मारा खेळाला गती देऊन जातो. अगदी दूर बसूनही या सोंगट्या शत्रू पक्षाच्या मोहरांवर नजर ठेऊन असतात, अगदी आजच्या लांब पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्राप्रमाणे.

चतुरंग काळात राजा कोणत्याही दिशेला एक घर चालू शकत होता. आजच्या प्रमाणेच त्याकाळीही राजा अत्यंत महत्वाचे मोहरे होते. राजा मारला गेला कि खेळ संपायचा. आजच्या आधुनिक खेळात राजा मारला जात नाही. संकृत काळात राजा वर जर बळ असेल तर याची घोषणा करण्याची गरज नसे. त्यामुळे जर राजाला चेक / शह बसला असेल व ते खेळाडूच्या लक्षात आले नाही तर राजा मारला जायचा. आणि डाव अनपेक्षितपणे संपायचा. एखाद वेळी राजा हा अशा घरात सरकवला जायचा जेथे शत्रू पक्षाचे बळ आहे आणि मग राजा मारला जायचा.
त्यावेळी 'इललीगल चाल' ( illegal move ) ची संकल्पना नव्हती.

पटावरील दुसरी महत्वाची सोंगटी म्हणजे 'मंत्री' . मंत्री म्हणजे राजाचा सल्लागार (next to king ). "मंत्री" या संस्कृत शब्दापासूनच इंग्रजीत 'mentor' , 'monitor' सारखे शब्द आले. 'मंत्री' हि सोंगटी आजच्या 'राणी' ची पूर्वज. या सोंगटी ची चाल म्हणजे एक घर कर्ण रेषेत. समोर, मागे किव्वा बाजूला हा मंत्री चालू शकत नसे. राजाचा सहकारी म्हणून याला राजापेक्षा अर्धे बळ अशी संकल्पना होती.

तिसरे महत्वाचे मोहरे म्हणजे 'गज' (elephant), हे मोहरे आजच्या 'बिशप' चे पूर्वज. हे मोहरे एक घर कर्ण रेषेत किव्वा एक घर पुढे चालू शकत होते. अशा रीतीने 'गज' पाच घरात चालू शकत होता. या मागील संकल्पना अशी कि गजाचे चार पाय कर्ण रेषेत येणाऱ्या चार घरांवर आपले बळ दाखवत असे तर सोंड हि समोरील घरावर बळ प्रस्थापित  करत असे.

'अश्व' हे मोहरे म्हणजे आजचा' 'घोडा'. या घोड्याच्या चालीत आज पर्यंत काहीही बदल झालेला नाही. त्या काळीही घोडा आजच्या प्रमाणेच अडीच घर चालतो.

प्यादे हे एक मोहरे ज्याला एक घर पुढे जाण्याचा अधिकार होता, तसेच शत्रूपक्षाचे मोहरे मारतान पुढील कर्ण रेषेतील घरात मारता येत असे. हे प्यादे पट  पार करून पलीकडे जात असे तेव्हा त्याचे 'मंत्री' या सोंगट मध्ये रूपांतरण होत असे.
'रथ' (chariot ) किव्वा रोका (boat , ship ) हे मोहरे आजच्या हत्तीच्या मोहऱ्याची प्रतिकृती होती. पटावरील हे एकच मोहरे असे होते ज्याला लांब पल्ल्याचामारा करण्याचे बळ होते. 'रोका' ( शिप ) या नावामुळे इतिहास तज्ञांचे म्हणणे असे होते कि भारतीय युद्ध पद्धतीत नौका हि नव्हती त्यामुळे हा खेळ भारताचा नाही. या विवाद बद्दल आपण पुढे पाहूच. तूर्त तरी एवडेच.

0 असे हे इंग्रजी शब्द ! भाग ७

मागील आठवड्यात मला फीड बॅक  द्वारा एक विचारणा करण्यात आली होती कि इंग्रजीत ' once in a blue moon' हा शब्द प्रयोग केला जातो. निळ्या चंद्राचा उपयोग कसा झाला. खरच आहे. चंद्र कधी निळा असू शकतो का? होय हे शक्य आहे. जेव्हा पृथ्वीच्या वातावरणात विशिष्ट प्रकारचे बदल झाले तर हे शक्य आहे. परंतु हेही खचितच घडत. १८८३ मध्ये इंडोनेशियातील Mount Krakatoa येथे वोल्कॅनो स्पोट झाला आणि प्रचंड प्रमाणात धूळ आकाशात पसरली आणि आकाशाच्या वरील पातळीवर जमा झाली  त्यावेळी चंद्र निळसर दिसला होता. याला प्रकाशाच्या परवार्तानाचे  नियम कारणीभूत आहेत. अशा घटना १९८३, १९८० तसेच १९९१ मध्येही घडल्या. परंतु ' once in a blue moon ' मधील ब्लू मून ला वेगळच कारण आहे. आपणास  ठाऊक आहे पौर्णिमेचा चंद्र हा महिन्यातून एकदाच दिसतो. परंतु कधी कधी एखाद्या महिन्यात असा चंद्र दुसऱ्यांदा दिसतो. इंग्रज शेतकऱ्यांच्या कैलेंडर मध्ये हा पूर्ण चंद्राचा दिवस लाल रंगाने दर्शविला जात होता. परंतु ज्या महिन्यात तो दुसऱ्यांदा दिसत असे तो दिवस निळ्या रंगाने दर्शविला जात असे. आता हि घटना हि खचितच घडत असे. म्हणून जेव्हा एखादी घटना खचितच घडते त्याला "once in a blue moon" असे म्हणतात.

Once in a blue moon : something that happens rarely.

आताच काही दिवसापूर्वी भारत आणि इंग्लंड मधील कसोटी  शृंखला संपन्न झाली. भारताला  यात लाजिरवाणी हार पत्करावी लागली. त्यावेळेस कोच फ्लेचर व कर्णधार महेंद्रसिंग धोनी यांच्यावर कडाडून टीका झाली. त्यावेळी विश्वनाथ, भारताचा माजी खेळाडू, म्हणाला'
" I am not happy with his keeping and captaincy, he has got his own mind. He always keeps repeating that. He always expects a miracle. Miracles cannot happen all the time,it happens once in a blue moon."

म्हणजेच चमत्कार हे क्वचितच घडतात.

Mid day meal चा उपक्रम सरकारकडून राबवला जातो. अनेक शाळांमध्ये मुलांना मधल्या सुटीत या उपक्रमांतर्गत सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जात नाहीत. क्वचितच या सुविधा दिल्या जातात परंतु अनुदान  तर घेतले जातेच. अशाच एका पाहणीच वृत्त देताना ' The Shilong Times' या वृत्तपत्राने आपल्या १२ जून २०१२ च्या अंकात "School students deprived of midday meal scheme" या मथळ्या खाली एक लेख लिहिला होता. त्यातील एक वाक्य असे होते,
"Children who were spoken to, informed that they are not getting any foods items under the scheme, while adding " Only once in a blue moon cooked pulses are distributed in the school."

ज्या विद्य्रार्थ्यांना विचारले त्यांनी अशी माहिती पुरवली कि, " या उपक्रमांतर्गत आम्हाला कोणत्याही प्रकारचे अन्न दिले जात नाही क्वचितच कधीतरी शिजवलेली डाळ वाटली जाते."

एखादा मित्र  खूप दिवसांनी भेटला तर म्हणतो "दूज का चांद"  असाच हा once in a blue moon म्हणजे दूज का चांद. 

 दत्तात्रय पटवर्धन 

भाग 1
भाग 2
भाग 3
भाग 4
भाग 5

0 बुद्धिबळाचा इतिहास भाग ४.

प्रथम भाग २ वाचा : भाग २ 

काय, मिळाला का आकडा? 
- कि प्रयत्नच केला नाही. 
- कि पेनातील शाई संपली? 

-       - कि गणित कच्च आहे?

-       - कि कठीण वाटतंय सारं!
असू दे काहीही उत्तर. इकडे लक्ष दे -   

१ ल्या घरात १ दाणा,

११ व्या घरात १०२४ (thousand ),

२१ व्या घरात १०४८५७६ (millions ), 
३१ व्या घरात १०७३७४१८२४ (Billions ),

४१ व्या घरात १०९९५११६२७७७६ (trillions ), 
५१ व्या घरात ११२५८९९९०६८४२६२४ ( qudrallions ),

६१ व्या घरात ११५२९२१५०४६०६८४६९७६ ( quintillions ) , 
६४ व्या घरात ९२२३३७२०३६८५४७७५८०८,

अबब!! काय हा आकडा. नुसता डोक्याचा पोपट झाला! आता राजा त्याची इच्छा पूर्ण करू शकेल काय? राजा आपल्यासारखाच भांबावलेला... 

राजाने मंत्र्याला बोलावले आणि विचारता झाला, “तुला माहित असतानाही तू अस का केलेस?”  त्यावर मंत्री म्हणाला, “राजन आपण एक दिवस लढाई वरून परत  येतं होता. रस्त्यात एका व्यक्तीला भेटलात. आपणास ठाऊक होते कि हि व्यक्ती प्रतिभासंपन्न आहे. आपण त्या व्यक्तीला प्रश्न केला कि जीवनाचा अर्थ काय आहे? पुढे म्हणालात कि माझ्या जवळ जास्त वेळ नाही लवकर सांग, मला पूर्ण राज्याचा कारभार पाहायचा असतो. अगदी थोड्या शब्दात सांग. राजन, आपल्या त्या बोलण्यातून अहंकार प्रगट होत होता.”

“त्या व्यक्तीने एक गव्हाचा दाणा उचलला  आणि तो  आपणास दाखवला. आपणास त्याच्या अर्थ उमगला नाही म्हणून आपण त्या व्यक्तीला अपमानित केले.” राजन, ती व्यक्ती अन्य कोणी नसून मीच आहे. आपणास धडा शिकवण्यासाठी असे करावे लागले.” मंत्री महोदय म्हणाले, “राजन, हा गव्हाचा दाणा दिसायला चिमुकला, लहान, यकश्चित असला तरी त्यात साऱ्या जीवनाचं रहस्य, जिज्ञासा आणि उत्कंठा दडलेली आहे, जशी बुद्धिबळाच्या ह्या रम्य खेळात. दिसायला लघुत्तम, यकश्चित, साधा सरळ असला म्हणून आव्हेरू नका कारण लघुत्तम, यकश्चित, साधं सरळ प्याद वेळ आल्यावर राजाच्या जागी विराजमान होतं.” राजाला आपल्या चुकीची जाणीव झाली  राजानं मंत्र्याच्या तैल बुद्धीची हसून पावती दिली. ते एकमेकांचे चांगले मित्र झाले. बुद्धिबळ त्यांच्या जीवनाचे अभिन्न अंग झाले.

आपल्या जीवनात असाच सन्मित्र आपल्याला लाभो, हीच ईश चरणी प्रार्थना!

दत्तात्रय पटवर्धन  

0 बुद्धिबळाचा इतिहास भाग ३.

वास्तविक, आज बुद्धिबळाच्या एका  आख्यायिकेचा क्रम होता. असे म्हणतात, "या खेळात जिंकणाऱ्याला इतक विशेष वाटत नाही कदाचित, परंतु हरणाऱ्याला मात्र फार चुटपूट लागून जाते' ह्या प्रतिक्रियेने जुन्या विश्वचषकीय खेळाडूंचे हरण्याचे  किस्से एकामागून एक मनाच्या कप्यातून बाहेर पडू लागले.

 एक असा गोड गैरसमज आहे कि या खेळाला कुशाग्र बुद्धी लागते म्हणून बुद्धिबळ म्हणजे तासंतास दोन हातांमध्ये डोकं खुपसुन विचार करण्याचा गेम अशी व्याख्या होते.
बुद्धी तर प्रत्येक खेळात लागते, बुद्धीचं कौशल्य प्रत्येक खेळात पणाला लागतं. बुद्धीचं सोन्यासारख आहे. भट्टीतून तावून-सुलाखून निघाल्या शिवाय कुंदन होत नाही त्याचप्रमाणे बुद्धी कसाला लागल्याविना प्रगल्भ होत नाही.

     बुद्धिबळात बुद्धीचा कस त्या चौकोनी पटावरच्या विविध गोट्याच्या चाली ध्यानात ठेवण्यात आणि भविष्यात त्याची होणारी हालचाल किती परिणामकतेने करण्यात लागतो, ज्यायोगे प्रतिस्पधी चूका करेल व गेम आपल्या हाती येईल. येथे एक छोटीशी चूक तुम्हाला शिखरावरून पार रसातळाला नेते, तुमचा सारा अभ्यास, सारा विचार वाया जातो. दर्शकाला वाटतं जणू हरणाऱ्याची बुद्धी निकामी झाली, अन चाहत्याच्या नजरेतला ‘तो’ भाव खेळाडूला खटकत असतो. बरे,  इतर खेळात पीचला, ढगाळ वातावरणाला, अम्पायारिंगला, सह-खेळाडूला दोष दिला जाऊ शकतो, पण येथे ज्याची चूक त्याची हार, हाच शिरस्ता. 

     नुकत्याच संपलेल्या विश्व-अजिंक्यपदाच्या लढतीत आनंद दोन डाव हरल्यानंतर त्याला एका भारतीय पत्रकाराने विचारले, " या पुढची आपली रणनीती काय असेल" यावर आनंद म्हणाला ," I will do the best". नॉर्वेच्या पत्रकाराने प्रश्न केला, "Will you please elaborate, what best you intend to do?" आनंद ताबडतोब उत्तरला, " to do the best means to do the best, that much English you don't understand ?".  हरण्याच्या नुसत्या विचाराने विश्वनाथन आनंद सारखा विश्व-विजयी, कसा आणि किती तणावाखाली येतो, ते कळते. 

     असाच चौथा विश्वविजेता Alexander Alekhine एकदा एका सामान्य खेळाडू कडून हरला, [१९२३ कार्ल्सबांड  (Carlsband). प्रतिस्पर्धी  खेळाडू बहुदा येट्स (Yates )].  खरे पहिले तर स्वतःच्याच घोडचूकीने तो हरला. बुद्धिबळात ‘चूक आणि हार’ हे एकच नातं आहे, एकामागे दुसरा येउन टपकतोच. या गड्याने  खिलाडूपणे युद्ध मैदानावर विजेत्याची  मन:पूर्वक प्रशंसा करण्याचे नाटक कसेतरी वठवले पण इम्पेरिअल हॉटेलच्या आपल्या खोलीत आल्यावर अनावर होऊन त्याने खोलीतील खुर्च्या, आरश्यांची तोडफोड केली. ज्या फर्निचरवर हात पडेल ते ते तोडले.  बाहेर मात्र सगळे त्याच्या खिलाडूवृत्तीचे कोड कौतुक करत होते अन महाशय तोडलेल्या फर्निचरचे बिल चुकते करत होते.  

      योगायोग पहा, हाच खेळाडू पुन्हा एकदा असाच हरला. त्याने resign  केले आणि हातात राजा घेऊन जोरात भिरकावला. त्यावेळी बुद्धिबळाच्या सोंगट्या जड होत्या, अगदी शस्त्रासारख्या.  शेवटी  हरण्यासाठी कोण खेळतो – एका चुकीमुळे जिंकणे अन हरणे मनाला मोठं लागून जातं अन असे किस्से घडतात.   

      खेळातील तणावही बऱ्याच वेळा अनाकलनीय गोष्टी घडवतात. स्टेनिज ( Steiniz) हा एकदा, पेरीसच्या (Paris ) टूर्नामेंट मध्ये असाच एका शुल्लक वादावरून आपल्या प्रतिस्पर्ध्यावर थुंकलाच नाही तर त्याचे डोके खिडकी मध्ये दाबले. हा प्रतिस्पर्धी बहुदा ब्लैकबर्न होता.

      आनंद परवडला, alekhine परवडला, परंतु ग्रैंडमास्टर निम्झोवीच तर भयंकरच. काय केल असेल या गड्याने विचार करू शकता? नाही ना?  हाही असाच एकदा डाव हरला आणि त्याच टेबलवर चढून जोरजोरात ओरडू लागला , "मी या मुर्खाबरोबर हरलोच कसा?" येव्हडेच नाही तर त्याने त्या खेळाडूला उचलून खिडकीतून बाहेरच फेकले. सत्यते बद्दल शंका यावी असेच हे किस्से! 

दत्तात्रय पटवर्धन       

भाग 1

भाग 2