अवयव-दान कां व कशासाठी?
सर्वात महत्वाचे म्हणजे आपण अवयव-दान ज्या रोग्याला करतो त्याच्या तसेच त्याच्या कुटुंबियांच्या आयुष्यात नेहमीकरता उच्च स्थान निर्माण करतो. जोपर्यंत ती व्यक्ती आपल्या अवयवावर जीवित असते ती व्यक्ती, तिचे कुटुंबीय, मित्र, समाजात आपला उल्लेख नेहमी आदराने करतील. सा-या समाजात ह्या एकाच दानाने आपली वेगळी ओळख निर्माण होते, आपला जीवनाकडे बघण्याचा सकारात्मक दृष्टीकोन अनेक व्यक्तिंच्या आयुष्याला कलाटणी देऊ शकतो. त्यांच्या जीवनात मानवतेच्या आणि सामाजिक कार्याचा आनंद निर्माण करू शकतो व समाजास हे सत्कार्य करण्यासाठी प्रेरित करू शकतो, ते वेगळेच.
अगदी स्वार्थी-विचार जरी केलात तरी फायदा आपलाच असणार आहे. अवयव-दाता म्हणून कीर्ती तर मिळेलच पण वेगळ्या अर्थाने दान दिलेल्या अवयवाद्वारे मृत्युनंतरही जगण्याचे भाग्य प्राप्त होईल आणि त्या व्यक्ती जीवित असेपर्यंत आपण समाजात आठवणरूपाने रहाल.
अवयवदानाचा दुष्परिणाम पुढील जन्मी त्रासदायक ठरतो किंवा देवाने आपणास जो देह दिला आहे तो मृत्यूनंतर त्याला तसाच परत करणे, इ भ्रामक समजुती बऱ्याच वेळा अवयव वा देहदानापासून दूर सारतात.
मात्र ह्या सगळ्या बाबी गौण आहेत. दोन वेगळ्या प्रकारच्या गैरसमजुतींचा येथे प्रामुख्याने विचार करावासा वाटतो. एक म्हणजे, अवयव काढण्यासाठी केलेल्या शल्यकर्माचे पैसे वा खर्च दात्याला करावा लागतो पण असा खर्च दात्याला करावा लागत नाही – किबहुना तो खर्च हॉस्पिटल अथवा अवयव ग्रहण करणाऱ्या व्यक्ती करतात. असाही एक समज आहे कि अवयवदाता पुढे कधी आजारी पडला तर डॉक्टर वा सर्जन दुर्लक्ष करतील. असे होणे नाही कारण अवयवदानाच्या वेळचे आणि नंतरचे डॉक्टर वा सर्जन वेगवेगळे असतील तसेच अवयवदात्याचे महत्व त्यांच्यापेक्षा अन्य कोण चांगले जाणू शकेल.
अन्य महत्वाची कारणे –
o आपण अवयव दान संमत्तीवर कोणत्याही वयात – अगदी लहानपण ते ६५ वर्षाच्या जेष्ठ नागरीकापर्यंत – सही करू शकतात;
o दात्याच्या कुटुंबाला अवयव-दानाच्या शल्यकर्माचा खर्च द्यावा लागत नाही;
o दरमहा अंदाजे ९०,००० व्यक्ती अवयव प्रत्यारोपणासाठी वाट बघत असतात, तर त्यापैकी जवळपास २० जण वेळीच अवयव न मिळाल्यामुळे दगावतात;
o अंदाजे ९५% नेत्रदान अंधांना दृष्टी देण्यात सफल झाले, हे विशेष.
अवयवदान म्हणजे शस्त्रक्रियेने एका व्यक्तीच्या देहातून अवयव काढून तो दुस-या व्यक्तीच्या देहात आरोपित करणे. वेगळ्या शब्दात सांगायचे झाले तर अवयवदान म्हणजे आपले अवयव काढून दुसऱ्या व्यक्तीला देण्यासाठी दिलेली संमती होय.
मृत्योपरांत अवयवदानाचे प्रमाण हे जीवित व्यक्तीच्या अवयव दानापेक्षा अधिक आहे. पण जीवित व्यक्तीही रक्त, प्लेटलेट्स, स्टेम सेल्स, सारख्या अवयवांचे/टीशूजचे दान करू शकतात.
२००७ ते २०१२ च्या पांच वर्षातील अवयवदान मोहिमेकडे पहिले तर ध्यानात येईल कि ९०% दाते हे मध्यमवयीन होते. त्यापैकी ७०%. लोकांचा ब्रेन-डेथ हा रस्ते अपघातातील, २०% उंचावरून पडल्यामुळे तर १०% शिंगांनी भोसकल्यामुळे झाले होते. जिवंतपणी किडनीसारखे अवयव दान करणा-यात स्त्रियांचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. व ते पुरुषांच्या तुलनेत २०:८० आहे. पुरुषांनी स्त्रीयांकडून हा वसा घेणे अत्याधिक जरुरीचे आहे.
अवयव दानाचे कर्म केवळ माणुसकीच्या नात्याने व्हावे म्हणून ट्रान्सप्लांटेशन ऑफ ह्युमन ऑर्गन कायदा, फक्त जवळच्या नातलगांना म्हणजेच पती-पत्नी, मुलगा-मुलगी, माता-पिता, भाऊ-बहिण, आजी-आजोबा, नात-नातू, काका-काकू, मामा-मामी, इ. ना कोणत्याही प्रकारे आर्थिक व्यवहार न करता असे दान करण्यास परवानगी देते. तसेच अन्य अश्या व्यक्ती ज्यांनी पेशंट बरोबर वास्तव्य केलेले असेल, त्यानाही ह्या नियमाप्रमाणे अवयवदान करता येऊ शकेल, मात्र त्यात कोणत्याही प्रकारचा आर्थिक व्यवहार नसावा. अवयवदानास प्रोत्साहन देण्याच्या दृष्टीने अवयव-दात्याना ‘स्वतंत्रता दिवस वा प्रजासत्ताक दिनाच्या सोहळ्यात गौरविण्यात याव, असाही प्रयत्न सुरु आहे.
प्रकाश पटवर्धन
